Książki z czterech stron świata – „Sługa lamy. Baśnie tybetańskie” i „Cudowny jeleń. Baśnie węgierskie” wydawnictwo Media Rodzina

Jak na złość zachorowałam na świnkę akurat w ferie zimowe. Z zazdrością wyglądałam przez okno i patrzyłam, jak siostra rzuca się śnieżkami z kolegami z podwórka, jeździ na sankach i lepi bałwany, podczas gdy mnie pozostawało jedynie głaskanie kota śpiącego na kaloryferze i rysowanie kolejnych zimowych obrazków. Kiedy skończyły mi się kartki, a kot demonstracyjnie wyszedł się przewietrzyć, zaczęłam jęczeć mamie, że się nudzę, że nie wiem, co mam robić, że świnka jest głupia i w ogóle nie chcę dłużej tak żyć. Mama popatrzyła na mnie uważnie, wytarła ręce w fartuch i bez słowa wyszła z kuchni. Usłyszałam jej kroki na schodach, a potem dźwięk przekręcającego się w zamku klucza. Mama poszła na strych! Kiedy wróciła, położyła przede mną na kuchennym stole swoje stare Baśnie braci Grimm i powiedziała z uśmiechem: „Myślę, że to ci pomoże”. Zaparzyła mi herbatę z sokiem malinowym, na talerzyku obok położyła kilka herbatników i wróciła do swojej codziennej krzątaniny, a ja przez kolejne godziny dryfowałam na granicy jawy i snu, pogrążona w cudownych opowieściach o szlachetnych sierotach i złych siostrach, odważnych rycerzach i nikczemnych macochach oraz mówiących zwierzętach i pracowitych krasnoludkach. Paskudnie rozpoczęte ferie okazały się jednymi z najlepszych w moim życiu – dzięki nim nie tylko odkryłam najważniejszą książkę mojego dzieciństwa, lecz także zrozumiałam, że dobra opowieść grzeje lepiej niż ciepły szalik.

WSPÓLNY MIANOWNIK BAŚNI

Przez lata przeczytałam wiele tomów baśni z różnych kręgów kulturowych i z każdą kolejną poznawaną historią coraz wyraźniej dostrzegałam, jak wiele jest między nimi podobieństw. W poszczególnych baśniach zmieniała się sceneria, postacie i magiczne przedmioty, ale działania bohatera (takie jak odejście z domu, poszukiwanie, walka z przeciwnikiem, otrzymanie pomocy, powrót do domu czy nagroda) oraz ich kolejność pozostawały niezmienne. W obiegowej opinii głównym celem baśni jest ukazanie walki dobra ze złem i zwycięstwo dobra (i w większości przypadków ten schemat jest faktycznie realizowany), jednak tak naprawdę chodzi w niej przede wszystkim o triumf głównego bohatera – bez względu na jego intencje i użyte w tym celu środki.

BAŚNIE ŚWIATA

Baśnie Świata wydawnictwa Media Rodzina to jedyna w swoim rodzaju kolekcja bogato ilustrowanych i starannie wydanych baśni z czterech stron świata. Po raz pierwszy polski czytelnik ma możliwość zetknięcia się z opowieściami z najdalszych kręgów kulturowych w tak uporządkowany i systematyczny sposób. Pierwsza część cyklu, Żółty smok. Baśnie chińskie, miała premierę dziewięć lat temu. Nagrany na jej podstawie audiobook w mistrzowskiej interpretacji Mariana Opani (TU możecie posłuchać Niebiańskiego flecisty) przygotował grunt pod kolejne tomy. Na przestrzeni niecałej dekady ukazało się łącznie jedenaście tytułów, a w pierwszej połowie przyszłego roku pojawi się kolejny. W dzisiejszej recenzji przedstawiam dwa najnowsze: Sługa lamy. Baśnie tybetańskie oraz Cudowny jeleń. Baśnie węgierskie.

BAŚNIE TYBETAŃSKIE

SŁUGA LAMY

Na szczycie wzgórza w odosobnionej części Tybetu żył sobie kiedyś buddyjski duchowny razem ze swoim sługą Rindzinem. Chłopiec zajmował się prostymi pracami domowymi, a lama całymi dniami oddawał się religijnym rozmyślaniom. Słudze nie było jednak w smak, że duchowny – zgodnie z zasadami swojej religii – nie jadał mięsa i z szacunku do zwierząt nie pozwalał ich zabijać na pożywienie. Po jakimś czasie Rindzinowi tak bardzo obrzydła kasza jęczmienna z masłem, że kiedy w okolicy natknął się na odłączoną od reszty stada owcę, złapał ją, a następnie podstępnie uśmiercił i przez parę dni zajadał się pieczoną jagnięciną. Gdy lama dowiedział się, że zwierzę nie umarło śmiercią naturalną, tylko zostało zabite z premedytacją, za karę wydalił chłopca ze swojej samotni. Rindzin ruszył w świat i wkrótce przyłączył się do wędrownego złodzieja. Młodzieńcy postanowili wzbogacić się kosztem pewnej kobiety, której właśnie zmarł ojciec. Złodziej podał się za dawno niewidzianego brata pogrążonej w żałobie kobiety, a Rindzin, przemawiając z ukrycia jako zmarły gospodarz, potwierdził jego tożsamość. W takich okolicznościach zaskoczona dziewczyna była zmuszona podzielić się spadkiem z rzekomym bratem. Następnego ranka, kiedy dawny sługa lamy odkrył, że jego wspólnik bez słowa zniknął z workiem złota, pożyczył od oszukanej kobiety konia i ruszył za nim w pościg. Szybko odnalazł nieuczciwego partnera, jednak zamiast stanąć do otwartej walki, uciekł się do podstępu: porzucił na drodze dwa buty w pewnej odległości od siebie. Złodziej bez wahania minął leżący samotnie but, uznając go za bezużyteczny, jednak kiedy po jakimś czasie znalazł na gościńcu drugi do pary, zrobiło mu się żal. Schował przy drodze wór ze złotem, który bardzo mu już ciążył, a sam zawrócił. Ukryty w przydrożnej trawie Rindzin tylko na to czekał – kiedy złodziej zniknął mu z oczu, pochwycił łup i odjechał z nim w dal.

Sługa lamy to jedna z 28 opowieści, które wchodzą w skład tomu Baśni tybetańskich. Stanowi doskonały przykład baśni, w której to nie zwycięstwo dobra nad złem jest motywem przewodnim, tylko triumf głównego bohatera. Rindzin nie był ani szlachetny, ani uczciwy, okazał się zwykłym złodziejaszkiem, który przechytrzył kolegę po fachu. Nagroda przypadła zatem w udziale nie temu, kto miał dobre serce, tylko temu, kto wykazał się większym sprytem.

CO WYRÓŻNIA BAŚNIE TYBETAŃSKIE?

Miejsce akcji:

Tybet to jeden z najwyżej położonych regionów na świecie, często nazywany z tego powodu „dachem świata”. Z trzech stron otaczają go wysokie góry. W Tybecie mają swoje źródło wielkie rzeki takie jak Jangcy, Mekong czy Indus. W licznych dolinach jest tylko trochę żyznych pastwisk. Tybetańczycy w większości praktykują buddyzm, dlatego w wielu miejscach można natrafić na pomniki czy ołtarzyki poświęcone Buddzie, a także innym bóstwom opiekuńczym.

Dawno temu w pewnej krainie, która leżała tak wysoko w górach, że dzieci szybko opadłyby z sił, gdyby próbowały się tam bawić i biegać, rozciągał się, otoczony lasami, ogromny płaskowyż. (Demonica i demon)

(…) w otoczonej górami, pięknej dolinie Tybetu (…) W górach, powyżej łąk, gdzie pasły się owce, znajdowała się grota (…) stoi tam stary kamienny posąg Buddy (…) (O chłopcu, który rozumiał mowę zwierząt)

Bohaterowie:

Ludzcy bohaterowie baśni tybetańskich należą zarówno do ludu, jak i królewskich rodów. Wieśniacy zajmują się wypasem bydła, lamowie, czyli buddyjscy duchowni, oddają się modlitwom, jogini medytują w swoich pustelniach, a wróżbici próbują uleczyć ciężko chorych albo wypędzić demony.
Istoty nadprzyrodzone zasiedlające baśniowy świat Tybetu to między innymi wróżki, bóstwa opiekuńcze, a także sam Budda oraz demony:

W dawnych czasach w Tybecie było wiele demonów. Wędrowały sobie swobodnie po lasach i górach. (Stary demon)

W jednej chwili jak przemienił się w demona o odrażającej twarzy; jego dwa dolne zęby zwisały mu do piersi, a dwa górne sterczały niemal po czoło. (…) [P]rzeobraziła się w paskudną demonicę, o ohydnym obliczu, rękach jak szpony, długim języku i zębach takich, jakie miał jej mąż. (Demonica i demon)

(…) straszliwy demon, który był mistrzem czarów i czarnej magii (…) przybrał postać świętego lamy (…) okrutny i niegodziwy demon, za jedyne pożywienie mający ludzkie serce. (Królewicz i zamek demona)

Zwierzęta najbardziej charakterystyczne dla tego regionu to jaki, które są doskonale przystosowane do surowych, górskich warunków. Tybetańczycy pozyskują z nich mięso, wełnę i mleko, włosie jaka wykorzystują do robienia lin, a wysuszonych odchodów zwierzęcia używają jako taniego opału. O tym, że jaki są ważną częścią składową tybetańskiej kultury, może zaświadczyć choćby to, że w jednej z baśni pewien wróżbita – w nagrodę za uleczenie bardzo chorego królewicza – poprosił króla o drewniane kółka nosowe dla jaka:

Takie kółka, umieszczane w nozdrzach zwierzęcia, służą do jego poskramiania, a powód, dla którego wróżbita o nie poprosił, był taki, że jego żona zawsze narzekała, iż on nie potrafi ich dobrze wystrugać. (Demonica i demon)

Zwyczaje:

Poliandria – inaczej wielomęstwo, to często spotykana na obszarze tybetańskim odmiana poligamii, kiedy jedna kobieta ma kilku mężów jednocześnie, przy czym żaden z jej mężów nie ma w tym samym czasie innej żony. Najczęściej spotykaną tam formą jest poliandria braci posiadających wspólną żonę (tzw. poliandria braterska):

Królewicze stwierdzili, że dziewczyna jest bardzo urodziwa, i wszystkich siedmiu braci – co było zwyczajem w ich kaju – poprosiło ją, by została ich żoną. (Demonica i demon)

Karman – Tybetańczycy wierzą, że każdy człowiek przechodzi przez cykl wielu narodzin, o których decyduje karman, czyli uczynki popełnione w poprzednich żywotach:

– W jednym z twoich poprzednich żywotów – odparł mężczyzna – pożyczyłem ci wiele pieniędzy, a ty nigdy mi ich nie oddałeś. Jesteś moim dłużnikiem. Przybyłem tu teraz, by zażądać zwrotu długów. (Dwaj sąsiedzi)

– (…) urodzisz syna. Nie będzie to zwykłe dziecko, lecz obdarzony wieloma niezwykłymi cechami chłopiec imieniem Baki, w którego wcielił się pewien czcigodny lama. (Dziwne przygody królewicza Bakiego)

Moja brzydota, której ciężar dźwigałam przez tyle lat, była wyłącznie moją winą. To był skutek mojego karmana, złych uczynków popełnionych w poprzednich żywotach, podobnie jak moja obecna uroda jest rezultatem uwolnienia się od nich. (Królewna Dordże)

Kuchnia – podstawą kuchni tybetańskiej jest mąka jęczmienna. To własnie jęczmień, który dobrze znosi zimno i szron, pozwolił tybetańskim rolnikom osiedlić się w bardzo wysokich górach. Narodową potrawą Tybetańczyków jest campa (albo tsampa), czyli prażona mąka jęczmienna zalana wodą albo słoną herbatą z dodatkiem jaczego masła. Z mąki jęczmiennej i masła lepi się także tormy, symboliczne ofiary składane bóstwom:

Wróżbita ulepił z prażonej mąki jęczmiennej tormę, umieścił ją wraz z czaszką świni przy głowie chorego królewicza i przykrył je szmatką. (Demonica i demon)

(…) [lama] nie jadał mięsa, a jego pożywienie składało się głównie z kaszy jęczmiennej, masła i podobnych produktów. (Sługa lamy)

Ze strachu, by nikt nie odkrył ich zamiarów i nie przeszkodził im w ucieczce, nie wzięli ze sobą na drogę campy, mąki jęczmiennej. Zabrali tylko torby do jej przechowywania, w których zostało kilka wysuszonych torm, symbolicznych wyobrażeń bóstw, używanych przez lamów podczas odprawiania modłów. (Zła macocha)

Baśnie tybetańskie powielają znane motywy, ale koloryt lokalny (konkretne miejsce akcji, które wpływa na życie i zwyczaje bohaterów) sprawia, że jest to bardzo ciekawa lektura.

ILUSTRACJE

Piotr Fąfrowicz to ceniony w Polsce i na świecie twórca, uhonorowany licznymi nagrodami i wyróżnieniami za ilustracje książkowe. Zajmuje się również malowaniem obrazów, projektowaniem kalendarzy, kart pocztowych i plakatów. Jego nasycone kolorami ilustracje mistrzowsko uzupełniły opowieści z „dachu świata”, a inspirowane etnicznymi wzorami ozdobniki w postaci mandali czy znaków pisma tybetańskiego dodatkowo podkreśliły to, co jest charakterystyczne dla tego regionu świata. Ilustracji jest dużo – znajdują się na co drugiej stronie lub nawet na sąsiadujących ze sobą stronach czy to w postaci całostronicowych obrazków, kolorowego tła, czy drobnych ornamentów. Niektóre baśnie są ozdobione ilustracjami w czerni i bieli, co stanowi ciekawe urozmaicenie i przeciwwagę do mocnych akcentów kolorystycznych.

BAŚNIE WĘGIERSKIE

CUDOWNY JELEŃ

Książę Nimrod, ojciec Hunora i Magora, ponad wszystko miłował łowy. Pod czujnym okiem księcia jego synowie wkrótce dorównali mu w sztuce łowieckiej. Kiedy dorośli, wyprowadzili się z rodzinnego namiotu i postanowili wyruszyć poza granice kraju, by poznać nieco więcej świata. Pewnego razu ujrzeli w lesie pięknego jelenia o rozłożystym porożu, czarnych, błyszczących oczach i smukłych nogach. Młodzieńcy gonili cudowne zwierzę przez cały dzień, jednak nie udało im się go złapać. Szybki niczym strzała jeleń zniknął na bagnach, ale doprowadził braci do pełnej lasów i rzek wyspy, która wywarła na nich wielkie wrażenie. Hunor i Magor czym prędzej wrócili do ojca i poprosili go, aby przekazał w spadku swoją ziemię pozostałym braciom, a im pozwolił się osiedlić na nowo odkrytej wyspie. Książę Nimrod nie prostestował. W drodze powrotnej Hunor i Magor oraz towarzysząca im setka rycerzy natknęli się na gromadę dziewcząt tańczących wokół źródła i każdy z mężczyzn porwał jedną pannę i powiózł ją do obozowiska. Paraliżujący strach dziewcząt minął, gdy mężczyźni zaczęli je uspokajać miłymi słowami, a pierwotna niechęć z czasem przerodziła się w przychylność i zainteresowanie. Wkrótce wszyscy rycerze oraz sami synowie księcia zawarli ślub ze swoimi wybrankami i wyprawiono huczne wspólne wesele. Hunor i Magor mieli liczne potomstwo, którego potomkowie wkrótce przestali się mieścić na wyspie, dlatego po jakimś czasie musieli poszukać dla siebie nowej, większej krainy.

Cudowny jeleń to jedna z 34 opowieści wchodzących w skład Baśni węgierskich. Baśnie zorganizowano w czterech kręgach tematycznych:

Część pierwsza – stanowiąca ponad połowę zbioru – skupia baśnie osnute wokół motywów czarodziejskich (m.in. ludzie zamienieni w zwierzęta, mówiące zwierzęta, istoty nadprzyrodzone: smoki, diabły, krasnoludki), a także bajki zwierzęce.
W drugiej zebrano pięć tekstów osadzonych w bardziej prawdopodobnych, choć i tak nie pozbawionych magicznego pierwiastka, okolicznościach, na przykład o poczciwym złodzieju Marcinie, gęsiarku Maćku czy pasterzu mówiącym językiem zwierząt.
Trzecia część przedstawia sześć podań i legend opisujących przygody sławnych węgierskich postaci (między innymi króla Władysława I Świętego czy braci Hunora i Magora, od których wziął początek ród Hunów i Madziarów, w tym tytułową baśń o Cudownym jeleniu).
Natomiast w ostatniej pojawiają się legendy dotyczące króla Macieja Korwina uznawanego za jednego z największych i najbardziej praworządnych monarchów węgierskich. Do dziś ludowa węgierska prawda głosi: „Umarł król Maciej, umarła sprawiedliwość”.

Wbrew pozorom podania i legendy opisujące przygody postaci historycznych są nie mniej ciekawe od wymyślonych opowieści z fikcyjnymi bohaterami. Nie są to bowiem nudne lekcje historii, tylko baśniowe opowieści, które wciągną nawet przedszkolaki.

CO WYRÓŻNIA BAŚNIE WĘGIERSKIE?